فیلم «گزارش» ساخته عباس کیارستمی در سال ۱۳۵۶؛ اثری که آینه آن روزهای ایران بود

از جمله نکات قابل توجه درباره کیارستمی، این است که او نخستین کارگردان ایرانی بود که مورد توجه و ستایش اغلب منتقدان برجسته جهانی قرار گرفت. چهره‌های شناخته‌شده‌ای مثل ژان لوک گدار و مارتین اسکورسیزی، آثار او را تحسین کرده و نقش او را در دگرگونی زبان سینما مورد ستایش قرار دادند. گدار در این باره می‌گوید: «سینما با گریفیث آغاز شد و با کیارستمی به پایان رسید». اسکورسیزی نیز می‌گوید: «تماشای آن فیلم‌ها و غرق شدن در جهان خاصشان، حسی شبیه به یک پالایش درونی دارد. نوعی نگاه هنری در آن‌ها جاری‌ست که کمک می‌کند آدم‌ها دنیا را از زاویه‌ای تازه، زنده‌تر و سرشار از امید تجربه کنند. به نظر می‌رسد این فیلم‌ها حتی بر خود کیارستمی نیز تأثیر عمیقی گذاشته‌اند».

فیلم گزارش عباس کیارستمی

 

بدون تردید، گزارش جزو مهم‌ترین آثار کیارستمی و نخستین تجربه بلند سینمایی او محسوب می‌شود. این فیلم در سال ۱۳۵۶، درست یک سال پیش از انقلاب، ساخته شد؛ زمانی که کیارستمی هنوز در سطح بین‌المللی مطرح نشده بود.

خلاصه داستان فیلم گزارش

 

در این فیلم، داستان زندگی روزمره یک کارمند به نام محمد فیروزکوهی روایت می‌شود—شخصیتی که روزهای کسالت‌بار خود را در تهران سپری می‌کند. در آغاز فیلم، محمد فیروزکوهی، کارمند اداره، به همراه چند نفر از همکارانش در مراسمی شبانه شرکت می‌کند که به مناسبت تولد فرزند رئیس اداره دارایی برگزار شده است. در این مهمانی، او با زنی روسپی وارد رابطه می‌شود. این رفتارها در روزهای بعد نیز ادامه پیدا می‌کند؛ از جمله شبی که به کازینو می‌رود. مجموعه این رفتارها، در کنار پایان یافتن قرارداد اجاره منزل، فضای تنش‌آلودی در زندگی‌اش بوجود می‌آورد.

در ادامه، محمد به اتهام تلاش برای دریافت رشوه، به موقعیتی پایین‌تر در محل کارش منتقل می‌شود؛ مسئله‌ای که اختلافات او با همسرش، اعظم فیروزکوهی (با بازی شهره آغداشلو) را تشدید می‌کند. در یکی از روزها، پس از مشاجره‌ای شدید، محمد به همراه فرزندشان از خانه بیرون می‌زند؛ زمانی که بازمی‌گردد، با صحنه‌ای تکان‌دهنده روبه‌رو می‌شود: اعظم اقدام به خودکشی کرده و با خوردن قرص، بی‌هوش شده است. محمد او را به بیمارستان می‌برد. فیلم با نمایی از طلوع صبح به پایان می‌رسد؛ جایی که اعظم به هوش می‌آید و محمد که کنار تخت او خوابیده بود، بیدار می‌شود و به سمت خودرو می‌رود تا فرزندشان را که در آنجا به خواب رفته، نزد خود بیاورد.

چرا فیلم گزارش اهمیت دارد؟

 

برای کسانی که می‌خواهند دلایل زمینه‌ای پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ را بهتر درک کنند، گزارش می‌تواند منبعی ارزنده باشد. کیارستمی با دقتی مثال‌زدنی و با بهره‌گیری از سبکی واقع‌گرایانه، وضعیت طبقه متوسط در سال‌های پایانی حکومت پهلوی را به تصویر می‌کشد. طبقه‌ای که اگرچه ظاهراً نشانه‌های مدرنیته را پذیرفته، اما در باطن همچنان اسیر سنت‌ها است؛ همین دوگانگی، سرگردانی و بی‌ثباتی عمیقی را در هویت این قشر بوجود آورده بود. این سردرگمی را می‌توان در رفتارها و زندگی شخصیت اصلی فیلم مشاهده کرد: کارمندی ناراضی که نه از محیط شغلی خود رضایت دارد و نه از رابطه‌اش با همسر؛ او با وجود این نارضایتی‌ها، بدون هیچ هدف روشنی به زندگی ادامه می‌دهد.

فیلم گزارش ساخته عباس کیارستمی را می‌توان هم‌سنگ و هم‌نفس کتاب شب‌نشینی باشکوه از غلامحسین ساعدی دانست. کتابی متشکل از دوازده داستان کوتاه که به‌شیوه‌ای روان‌کاوانه و تلخ، زندگی روزمره‌ و پرملال کارمندان ایرانی در دوران پهلوی را به تصویر می‌کشد. برخلاف باور عمومی، طبقه متوسطی که قرار بود موتور محرک مدرنیته پهلوی باشد، عملاً دچار نوعی سردرگمی شده بود—چیزی که در شخصیت محمد فیروزکوهی نیز به‌وضوح بازتاب دارد: فردی از دل همین طبقه، تنها، بلاتکلیف و فاقد آینده روشن.

بازیگران و عوامل فیلم گزارش ساخته عباس کیارستمی

 

در فیلم گزارش به کارگردانی عباس کیارستمی، کوروش افشار (محمد فیروزکوهی) و شهره آغداشلو (اعظم) ایفای نقش می‌کنند و سایر بازیگران شامل مصطفی طاری، مهدی منتظر، محمدباقر توکلی، هاشم ارکان، مهرنوش اردپور، طناز اسماعیلی، موسی افشار، آندره کووالویچ، ناصر زراعتی، پری اقبال‌پور، کاظم نشاط، علی احمدی، پری پژوهی، مرتضی کاخکی، احمد بهروزی و روح‌انگیز رکنی هستند که نام دو نفر آخر در عنوان‌بندی فیلم ذکر نشده است.

در ساخت فیلم گزارش، عباس کیارستمی کارگردانی اثر را بر عهده داشته و احمد میرشکاری به عنوان دستیار کارگردان و طراح صحنه همراه او بوده است؛ مهوش شیخ‌الاسلامی نیز مدیریت برنامه‌ریزی را انجام داده، علیرضا زرین‌دست مدیر فیلم‌برداری بوده و احمد دلشادیان به عنوان دستیار فیلم‌بردار و فرهاد فرهادی به‌عنوان عکاس حضور داشته‌اند. در بخش صدا، یوسف شهاب مدیریت صدابرداری و اسکندر حاجی و دارا مبشر صدابرداران فیلم بوده‌اند. تدوین فیلم توسط ماه‌طلعت میرفندرسکی انجام شده، گریم بر عهده ایرج سمندی بوده و محمد علیمردانی و علی کاشانی مسئولیت تدارکات را بر عهده داشته‌اند.

نمایش و جشنواره‌ها

 

فیلم گزارش برای نخستین‌بار در ششمین دوره جشنواره جهانی فیلم تهران به نمایش درآمد. پس از آن، برای مدتی توقیف شد، اما سرانجام در روز سه‌شنبه ۲۳ خرداد ۱۳۵۷ برای اولین‌بار در سینمای سینه‌موند تهران و در قالب پنج سانس، به اکران عمومی رسید. این اثر جایگزین فیلم لوکوموتیوران در برنامه‌نمایش آن سینما شد. فیلم گزارش پس از حدود هفت هفته اکران در سینمای سینه‌موند تهران، در روز سه‌شنبه ۱۰ مرداد ۱۳۵۷ به نمایش خود پایان داد. این زمان‌بندی هم‌زمان با تعطیلی سراسری سینماها از ۱۱ تا ۱۸ مرداد بود، که در پی اعتصاب سینماداران نسبت به پایین بودن قیمت بلیت‌ها اتفاق افتاد.

بر اساس گزارش مطبوعات آن زمان، قرار بود از روز سه‌شنبه ۳ مرداد ۱۳۵۷، فیلم ایتالیایی قاضی و دختر جوان (Stangata in famiglia) جایگزین گزارش در سینما سینه‌موند شود، اما این فیلم تنها برای یک روز به نمایش درآمد و از روز بعد دوباره گزارش به اکران بازگشت و نمایش آن تا تاریخ ۱۰ مرداد ادامه پیدا کرد. پس از پایان اعتصاب و بازگشایی سینماها در ۱۹ مرداد، نمایش فیلم گزارش برای چهار روز دیگر از سر گرفته شد و در نهایت در تاریخ دوشنبه ۲۳ مرداد ۱۳۵۷، جای خود را به فیلم قاضی و دختر جوان داد.

 

سال‌ها بعد، این فیلم در مراسم بزرگداشتی که به مناسبت درگذشت عباس کیارستمی در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۹۵ در خانه هنرمندان ایران برگزار شده بود، دوباره روی پرده رفت. طبق اعلام برگزارکنندگان، نسخه‌ای از فیلم به نمایش درآمد که تنها شامل حذف یک صحنه‌ی یک‌دقیقه‌ای بود؛ صحنه‌ای که به دلیل شرایط خاص حاکم بر فضاهای رسمی در ایران، امکان پخش عمومی آن وجود نداشت.

فیلم گزارش در طول سال‌ها در جشنواره‌های مختلف داخلی و بین‌المللی به نمایش درآمده است. نخستین نمایش آن در ششمین جشنواره جهانی فیلم تهران بود که از ۲۴ آبان تا ۶ آذر ۱۳۵۶ برگزار شد. سپس در سال ۱۳۷۴، این فیلم در قالب بخش مرور آثار عباس کیارستمی، در چهل‌وهشتمین جشنواره فیلم لوکارنو در سوئیس، طی روزهای ۱۲ تا ۲۲ مرداد (۳ تا ۱۳ اوت ۱۹۹۵ میلادی) اکران شد. در سال ۱۳۸۳، فیلم در دو رویداد دیگر نیز حضور پیدا کرد:

• بیست‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی فیلم سائوپائولو (MOSTRA) در برزیل از ۱۱ تا ۲۱ مرداد (۱ تا ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۴).
• چهل‌وپنجمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم تسالونیکی یونان از ۱ تا ۱۰ آذر (۲۱ تا ۳۰ نوامبر ۲۰۰۴ میلادی).

 

در نهایت، گزارش در بیست‌وششمین جشنواره بین‌المللی فیلم هنگ‌کنگ در سال ۱۴۰۱ نیز به نمایش درآمد. این رویداد از ۲۳ مهر تا ۹ آبان ۱۴۰۱ (برابر با ۱۵ تا ۳۱ اکتبر ۲۰۲۲) و در بخش ویژه‌ای با عنوان استادان (The Masters) برگزار شد.

عباس کیارستمی یکی از برجسته‌ترین کارگردانان ایرانی

 

کیارستمی با کسب جوایز معتبری نظیر نخل طلای کن، یوزپلنگ برنزی لوکارنو، هوگوی نقره‌ای شیکاگو و جایزه بزرگ هیئت داوران ونیز، تا پیش از مطرح شدن نام اصغر فرهادی، به عنوان برجسته‌ترین کارگردان ایرانی در سطح بین‌المللی محسوب می‌شد.

نقش منتقدان بین‌المللی در تثبیت جایگاه عباس کیارستمی به عنوان چهره‌ای برجسته در سینمای جهان بسیار چشمگیر بود. یکی از نمونه‌های بارز آن، انتخاب فیلم کلوزآپ به‌عنوان چهل‌ودومین اثر برتر تاریخ سینما توسط مجله‌ی Sight & Sound در شهریور ۱۳۹۲ است. منتقدان سرشناسی همچون جاناتان رزنبام و دیوید بوردول از طرفداران جدی آثار کیارستمی به‌شمار می‌روند. بوردول درباره‌ی فیلم زیر درختان زیتون می‌گوید: «از میان فیلم‌های دهه ۹۰، اثری که بیش از بقیه مرا به‌طور عمیق تحت تأثیر قرار داد و از نظر ساختار و اجرا جسورانه به نظر می‌رسید، زیر درختان زیتون از عباس کیارستمی بود».

 

این‌گونه ستایش‌ها سبب شد کیارستمی در جایگاه چهره‌ای اسطوره‌ای و ماندگار در سینمای ایران قرار بگیرد. سینماگرانی چون جعفر پناهی، پرویز شهبازی، ابراهیم فروزش، کامبوزیا پرتوی و محمدعلی طالبی نیز تحت تأثیر نگاه او، به پیروی از سبک و فرم فیلم‌سازی‌اش پرداختند. کیارستمی مسیری را بنیان نهاد که بعدها به عنوان سبک فیلم‌های کانونی (آثاری که با محوریت کودکان ساخته شده و توسط کانون پرورش فکری تولید می‌شدند) و سینمای جشنواره‌ای در ایران شناخته شد.

آیا کیارستمی محافظه‌کار بود؟

اگرچه کیارستمی از محبوبیت بالایی برخوردار است، اما برخی مخالفان جدی نیز دارد که نقدهایی صریح و بعضاً تند نسبت به آثار او مطرح کرده‌اند. از میان شناخته‌شده‌ترین منتقدان داخلی، می‌توان به مراد فرهادپور و مازیار اسلامی اشاره کرد که هر دو با نگاهی چپ‌گرایانه در کتاب گفت‌وگو-محوری با عنوان پاریس – تهران دیدگاه‌های خود را صراحتاً بیان می‌کنند. آن‌ها در این اثر مدعی شدند که کیارستمی نه به‌خاطر بی‌اهمیت دانستن سیاست، بلکه به‌دلیل ترس و احتیاط بیش از حد از ورود به حوزه‌های سیاسی پرهیز کرده است.

 

فرهادپور و اسلامی بر این باورند که کیارستمی با تکیه بر فضایی ساده، روستایی و بدون پیچیدگی در فیلم‌هایش، تصویری نادرست از جامعه ایران به تماشاگران غربی ارائه داده است. اسلامی حتی پا را فراتر گذاشته و در بخش‌هایی از کتاب پاریس – تهران می‌نویسد: «درخشش کیارستمی محصول افتادن سینما در یک خلاء بود. سینمای اروپا که همیشه سعی داشت هژمونی خودش را در برابر هالیوود حفظ کند دنبال ستاره‌ای می‌گشت که جایگزین غول‌های سابق سینمای اروپا مثل فلینی، برگمان و آنتونیونی کند. چه کسی بهتر از یک ایرانی متعلق به جهان پُر رمز و راز شرق که فیلم‌هایش به لحاظ فرمال دقیقاً نقطه مقابل سینمای هالیوود بود و بازتابنده همان عرفان پست مدرنیستی مد روز در اروپا بود که جور دیگر دیدن را طلب می‌کرد».

مازیار اسلامی در ادامه می‌نویسد: «تنها هنر کیارستمی این بود که مثل یک دربان متعهد اجازه نداد غرب بفهمد در جامعه ایران چه خبر است و با تصاویر ابهام‌آمیزی که به عنوان فیلم نشان غربی‌ها داد توانست به توهم تماشاگر غربی نسبت به شرق دامن بزند و با این کار جوایز ریز و درشتی ببرد» والا کیست که نداند به قول ایبرت، فیلم‌های پادشاه همگی لخت هستند. منتها کیارستمی بدون هیچ دلیل خاصی و فقط با توجه به نیاز جشنواره‌ها به یک چهره تازه انقدر بزرگ شده بود که کسی جرات نکند این موضوع را به صراحت بیان کند. می‌خواهید به واقعیت این برهنگی پی ببرید. یک بار دیگر طعم گیلاس را ببینید و نمای آخرش را که ناگهان کارگردان تصمیم می‌گیرد بگوید این داستان فیلم است نه واقعیت. توهم است و نه واقعیت. یک هیچ است که بی‌دلیل نود دقیقه کش آمده است. یک هیچ واقعی».

علت ساخت مستند مانی حقیقی درباره فیلم گزارش چه بود؟

 

دلیل ساخت مستند گزارش توسط مانی حقیقی را می‌توان به انتقادات مطرح‌شده از سوی مازیار اسلامی و مراد فرهادپور نسبت داد. این دو منتقد در کتابی گفت‌وگومحور دیدگاه‌هایی تند علیه عباس کیارستمی مطرح کرده بودند؛ و حقیقی نیز به‌سرعت با نوشتن یک نقد به آن‌ها پاسخ داد. در چنین فضایی، ساخت مستندی درباره یکی از آثار مهم کیارستمی، یعنی فیلم گزارش، از سوی حقیقی چندان هم دور از انتظار نبود.

این مستند سه ساعته، ساختاری گفت‌وگومحور دارد و در آن، کیارستمی با دقتی شگفت‌انگیز جزئیات ساخت صحنه به صحنه‌ی فیلم گزارش را تشریح می‌کند. ویژگی منحصربه‌فرد این اثر، تازگی و بکر بودن صحبت‌های کیارستمی است که برای علاقه‌مندان او بسیار جذاب و شنیدنی خواهد بود. در واقع، این مستند نه صرفاً درباره فیلم گزارش، بلکه درباره فرآیند شکل‌گیری شخصیت هنری کیارستمی است؛ مستندی که به مخاطب کمک می‌کند بفهمد چگونه عباس کیارستمی به یک چهره مهم در سینمای ایران تبدیل شد.