مصرف سیگار در ایران زنانه شده است؟

مصرف سیگار معضلی است که افراد بسیاری در جامعه ما به آن گرفتارند، اما تا پیش از این، به دلیل فرهنگ و نگاه جامعه، زنان کمتر به آن گرایش داشتند و سیگار کشیدن تا حد زیادی عملی مردانه به حساب می‌آمد. اما در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد گرایش زنان به مصرف سیگار بیشتر شده است، زیرا اکنون دیدن زنان در حال سیگار کشیدن در خیابان، پشت فرمان خودرو، کافه‌ها و... حداقل در شهر‌های بزرگ امری عادی شده است.

 دکتر زهرا حسامی دکترای تخصصی پزشکی و پزشک مشاور در جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات که انجمنی مردم‌نهاد است و به صورت رایگان به افراد کمک می‌کند مصرف سیگار و قلیان را ترک کنند، در گفتگو با همشهری آنلاین به سوالات ما درباره علل بیشتر شدن گرایش زنان به مصرف سیگار، باور‌های رایج درباره مصرف و ترک سیگار و تاثیرات مخرب مصرف سیگار بر زنان پاسخ داده است که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.

ببینید، سیگار زنانه نشده است، اما در سال‌های اخیر شاهد بیشتر شدن گرایش زنان به مصرف دخانیات، هم سیگار و هم قلیان، هستیم. این هم تحت تاثیر تبلیغات است؛ اینکه سیگار سبک یا کم‌خطر وجود دارد.

روز به روز که مضرات سیگار بیشتر مشخص می‌شود، یک عده ترک می‌کنند و عده‌ای هم بر اثر عوارض مصرف آن جانشان را از دست می‌دهند. مسلما شرکت‌های دخانی باید جایگزینی برای آن‌ها در بازار مصرف پیدا کنند. یکی از گروه‌هایی که روی آن‌ها خیلی کار می‌شود، خانم‌ها هستند و دیگری نوجوان‌ها. متاسفانه در سال‌های اخیر هم سن مصرف دخانیات پایین آمده و به حدود ۱۲، ۱۳ سال رسیده است و هم گرایش خانم‌ها به آن بیشتر شده است.

نکته دیگر اینکه ۱۰، ۱۵ سال پیش به‌راحتی نمی‌دیدیم خانمی در خیابان یا پشت فرمان خودرو سیگار بکشد، چون این کار قبح داشت، اما الان قبح آن کم شده است.

منظورتان از تبلیغات چیست؟ چون شرکت‌های دخانی نمی‌توانند برای دعوت به مصرف دخانیات تبلیغ کنند.

بله، ما تبلیغات مستقیم در این زمینه نداریم و ممنوع است. منظور تبلیغات غیرمستقیم است. مثلا فرد می‌بیند که در رستوران‌های شیک یا اماکن تفریحی قلیان سِرو می‌شود یا در فضای مجازی مصرف آن را می‌بیند. به هر شکلی این باور غلط در افراد به وجود آمده است که مثلا سیگار‌های سبک یا قلیان کم‌ضررند و برای تفریح می‌توان مصرفشان کرد.

زنان بیشتر در چه بازه سنی‌ای برای ترک سیگار اقدام می‌کنند؟

همه افراد، چه زن چه مرد، وقتی در سنین پایین مصرف دخانیات را شروع می‌کنند، اصلا به عوارض آن فکر نمی‌کنند، اما وقتی به میانسالی می‌رسند، این مسئله برایشان مهم می‌شود. به همین دلیل ـ به صورت میانگین اگر بخواهیم بگوییم ـ بیشتر در میانسالی به ترک اقدام می‌کنند، یعنی در سنین بین ۳۰، ۳۵ سال تا ۶۰، ۶۵ سال. البته افرادی با سن پایین‌تر و بالاتر از این بازه هم هستند که دخانیات را ترک می‌کنند.

زن‌ها چقدر در ترک سیگار موفق عمل می‌کنند؟ می‌شود در این زمینه بین زنان و مردان مقایسه‌ای انجام داد؟

مقایسه که زیاد انجام شده و مقاله هم در این زمینه نوشته شده است، اما من چندان حضور ذهن ندارم. فقط باید توجه کنیم فاکتوری وجود ندارد که بر اساس آن بتوانیم بگوییم خانم‌ها بیشتر موفق می‌شوند سیگار را ترک کنند یا آقایان. اما این ثابت شده است که اگر کسی بخواهد ترک کند و برای آن دلیل داشته باشد، چه آقا باشد چه خانم، این کار را انجام می‌دهد. طبق آمار‌هایی که در همین انجمن خودمان داریم، بالای ۸۰، ۹۰ درصد موفقیت در ترک داریم، یعنی معمولا افراد بعد از یک ماه موفق به ترک سیگار می‌شوند. اینکه آن‌ها چقدر در ترک می‌مانند هم درصد قابل قبولی دارد.

بعضی از زنانی که موفق به ترک سیگار نشده‌اند، می‌گویند در دوره پیش از عادت ماهانه و حین آن که به پی‌ام‌اس یا سندروم قاعدگی دچار بوده‌اند، ترک خود را شکسته‌اند. واقعا این سندروم چقدر می‌تواند در ناکامی زنان در ترک سیگار موثر باشد؟

ببینید، همه خانم‌ها هر کدام به نوعی به این سندروم دچار می‌شوند و این فقط زنان سیگاری نیست. سندروم قاعدگی با استرس همراه است و فرد سیگاری اگر یاد بگیرد و بتواند یک بار این استرس را بدون سیگار پشت سر بگذارد، دفعات بعد برایش راحت‌تر خواهد شد. ترک سیگار به طور کلی سخت است و مهم این است که وقتی سختی این کار به فرد فشار می‌آورد، او به خودش یادآوری کند چرا ترک کرده است و اینکه این سختی می‌گذرد.

خانمی که دارد سیگار را ترک می‌کند، برای کاهش استرس سندورم قاعدگی می‌تواند مدیتیشن کند، دوش بگیرد، مایعات بنوشد، با کسی درباره مسائل و نگرانی‌هایش حتی به صورت تلفنی صحبت کند و دارو‌های جایگزین نیکوتین مثل آدامس نیکوتین مصرف کند. قطعا اولین سندورم را با سختی بسیار خواهد گذراند، اما در دوره‌های بعدی قاعدگی هر بار این کار آسان‌تر خواهد شد، پس ترک سیگار با وجود سندروم قاعدگی هم شدنی است.

به طور کلی، در فرایند ترک سیگار، مدیریت استرس، چه برای خانم چه آقا، نکته مهمی است. ما مراجعانی داریم که می‌گویند شغلشان و زندگی‌شان بسیار پراسترس است. اولین کاری که آن‌ها باید انجام دهند، پیدا کردن راهی برای مدیریت این استرس است که بتوانند ترک موفقی داشته باشند.

باوری بین عموم وجود دارد که تاثیر مخرب سیگار بر جسم زنان بیشتر از مردان است. این مسئله چقدر درست است؟

نه، این‌طور نیست. فقط زنان، با توجه به سیستم فیزیکی خاصی که دارند، با مرد‌ها متفاوتند. به عبارتی سیگار، علاوه بر تاثیرات مشترکی که بر هر دو جنس دارد، باعث بروز بیماری‌هایی در زنان سیگاری می‌شود که منحصرا به سیستم بدنی خانم‌ها اختصاص دارند، مثل سرطان پستان. اما مثلا سرطان ریه هم در خانم‌ها دیده می‌شود و هم آقایان. سیگار کشیدن بر باروری زنان هم موثر است. مطالعات نشان داده است که سیگار کشیدن زنان در بروز درجاتی از نازایی در آنها، سقط جنین در ۳ ماه اول و ۳ ماه آخر، ناهنجاری‌های جنین و خون‌ریزی در دوران بارداری تاثیر دارد.

زنان برای بارداری چه مدت قبل از آن باید سیگار را ترک کنند؟ مثلا جایی خواندم که حداقل ۶ ماه قبل از اقدام به بارداری زنان باید سیگار را ترک کنند.

ما اصلا چنین زمان‌بندی‌ای نداریم. سیگار که اصلا نباید کشید. بله، کسی که قصد بارداری دارد باید سیگار را ترک کند، اما در مورد آن ۶ ماه هم این‌طور نیست که اگر کسی دیرتر سیگار را ترک کرد، حتما برای بچه مشکلی پیش می‌آید. اگر کسی هم بدون برنامه‌ریزی باردار شود، بلافاصله باید مصرف سیگار را قطع کند. البته باید این را هم در نظر گرفت که کسی که قبل از بارداری ترک می‌کند نسبت به کسی که حین بارداری این کار را انجام می‌دهد با ریسک کمتری در بارداری‌اش مواجه می‌شود.

جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات از اوایل دهه ۷۰ خورشیدی کلینیک‌های مشاوره ترک سیگار خود را در شهر تهران راه‌اندازی کرد. این کلینیک‌ها که اکنون در حال گسترش به سایر شهر‌ها هستند، خدماتی رایگان ارائه می‌کنند که عبارتند از:

ـ برگزاری دوره‌های ترک دخانیات شامل ویزیت، تست تنفس، نیکوتین‌درمانی و مشاوره‌های دوره‌ای
ـ ارائه مشاوره فردی و گروهی
ـ برگزاری کلاس در مناطق و مراکز مختلف تهران
ـ پیگیری مستمر و مشاوره در طول ترک دخانیات 

در طول فعالیت این جمعیت حدود ۲۰ درصد افراد مراجعه‌کننده به کلینیک ترک سیگار آن زن و ۸۰ درصد مرد بوده‌اند.

ارائه آموزش‌های کوتاه‌مدت به پزشکان و پیراپزشکان در زمینه روش‌ها و دارو‌های جدید ترک دخانیات با هدف آماده‌سازی آن‌ها برای فعالیت در سایر کلینیک‌های ترک و مراکز درمانی از جمله اقدامات جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات است. این کلینیک‌ها با شهرداری تهران و سایر نهاد‌های فعال در زمینه دخانیات و سلامت همکاری تنگاتنگی دارند.

هدف نهایی این جمعیت ایجاد مراکز و اجرای طرح‌های تحقیقاتی مرتبط با دخانیات در سطح کشوری و منطقه‌ای، برگزاری دوره‌های آموزش عمومی و تخصصی برای آحاد مردم و پزشکان در خصوص کنترل و مبارزه با دخانیات به منظور امکان ارائه خدمات ترک سیگار و جلوگیری از شروع مصرف در جوانان است.

جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات یک مرکز مجازی به نام «رهش» دارد و به صورت تلفنی به همه افرادی که به مشاوره برای ترک دخانیات نیاز دارند، خدمات رایگان ارائه می‌دهد. برای مراجعه به کلینیک این جمعیت هم می‌توان با شماره تلفن‌های ۸۸۱۰۵۰۰۳ تماس گرفت یا به نشانی تهران، خیابان ولیعصر، ابتدای فتحی شقاقی، کوچه فراهانی‌پور، نبش کوچه هفتم، پلاک ۴ مراجعه کرد.

روش کار در انجمن مبارزه با استعمال دخانیات برای کمک به افراد در ترک سیگار چگونه است؟

ترک سیگار یک پروسه و فرایند است. این‌طور نیست که فرد بیاید اینجا و ما چندتا دارو به او بدهیم و بفرستیمش برود. ما برای این کار یک پکیج داریم که درمان دارویی و درمان غیردارویی را شامل می‌شود. وابستگی به سیگار هم ۲ قسمت دارد. یکی جسمی است، یعنی فردی که سیگار می‌کشد بعد از مدتی به نیکوتین اعتیاد پیدا می‌کند و باید این اعتیاد جسمی درمان شود. ما این کار را با دارو انجام می‌دهیم. در ترک سیگار حتما باید دارو تجویز شود.

بخش مهم دیگر کار رفتاردرمانی یا درمان غیردارویی است. به هر حال یک قسمت اعتیاد به سیگار وابستگی روانی است. فرد طی سال‌ها مصرف سیگار عادت کرده است با انجام هر کاری ـ مثلا غذا خوردن، نوشیدن چای، صحبت با دوستش، کار با کامپیوتر و ... ـ سیگار بکشد. او باید یاد بگیرد که مثلا بعد از غذا خوردن، به جای سیگار کشیدن، فلان کار را انجام دهد. رفتاردرمانی این است که به فرد کمک کنیم کم‌کم رفتار‌های ساده را جایگزین سیگار کشیدن کند.

نکته مهم این است که فردی که تصمیم گرفته سیگار را با کمک انجمن ترک کند، باید در جلسات اول به طور منظم برای ویزیت مراجعه کند، به‌خصوص در ماه ماه اول. او باید هر هفته یا هر ۲ هفته یک بار ویزیت شود. بعد از یک ماه، ترک کامل شروع فرد می‌شود. معمولا وضعیت ترک او تا یک سال پیگیری می‌شود که البته دیگر لازم نیست در فواصل کوتاه به ما مراجعه کند، اما لازم است طبق دستور پزشک و در زمان تعیین‌شده مراجعه صورت بگیرد. وقتی ترک صورت گرفت و فرد جزء آمار‌های ترکی ما ثبت شد، یک ماه بعد با او تماس می‌گیریم که ببینیم هنوز روی ترک خودش هست یا نه و وضعیتش چگونه است. در مقاطع زمانیِ ۳ ماه، ۶ ماه و یک سال بعد از ترک هم این کار را انجام می‌دهیم.

البته باید توجه داشت که خود فرد هم باید پیگیر باشد و بخواهد ترک کند. در فرایند ترک سیگار با کمک پزشک باید بین فردی که می‌خواهد ترک کند و پزشک تعامل وجود داشته باشد، نه اینکه فرد بعد از یک یا چند بار مراجعه برود و دیگر نیاید.

این معجزه اتفاق نمی‌افتد که فرد بیاید اینجا دارو بگیرد و فقط با خوردن دارو بتواند ترک کند. بله، او برای ترک سیگار دارو را حتما باید بخورد، اما در کنارش توصیه‌هایی به او ارائه می‌کنیم که باید آن‌ها را هم انجام دهد. این توصیه‌ها به رفتار فرد مربوط است. به عبارتی، او باید روش زندگی‌اش را عوض کند و یک‌سری عادت‌های قدیمی‌اش را کنار بگذارد و عادت‌های جدیدی برای خودش ایجاد کند.

برای بعد از ترک هم دارویی هست که به فرد کمک کند روی ترک خود بماند؟

بله، دارو‌هایی هست که برای بعد از ترک تجویز می‌شود. این دارو‌ها شامل نیکوتینی و غیرنیکوتینی است و باید طبق دستور پزشک مصرف شود. دارو‌های نیکوتینی را فقط با نسخه پزشک می‌توان تهیه کرد و حداکثر زمان مصرف آن هم بین ۲ تا ۳ ماه است. دارو‌های جایگزین نیکوتین را هم که بدون نسخه می‌توان از داروخانه تهیه کرد، فرد می‌تواند تا ۶ ماه و بعضا ۱۲ ماه با خودش داشته باشد و هر وقت دچار مشکل شد، مصرف کند. البته این دارو‌ها هم باید طبق دستور پزشک و با روش درست مصرف شوند. مثلا یکی از این دارو‌ها آدامس نیکوتین است که بار‌ها از مراجعان شنیده‌ایم طعمش بد است و تحملش را ندارم و از این حرف‌ها. این به این دلیل است که با روش درست مصرف نشده است.

مسلما گذر زمان هم به فردی که در پروسه ترک سیگار قرار می‌گیرد کمک می‌کند، یعنی یک ماه بعد از ترک برایش از شروع آن راحت‌تر است و به همین ترتیب ۲ ماه بعد یا ۳ ماه بعد. خود هم فرد نباید منفعل باشد، یعنی ننشیند که هوس سیگار به سراغش بیاید و بعد بخواهد آن را برطرف کند، بلکه باید توصیه‌های کاهش هوس را انجام دهد؛ مثلا ورزش کند، تغذیه‌اش را تغییر دهد و مرتبا به دلایل خود برای ترک سیگار فکر کند.

فرد را بعد از ترک برای دریافت کمک به روانپزشک یا روانکاو هم ارجاع می‌دهید؟

اینجا این کار را که بخواهیم کسی را برای ترک پیش مشاور بفرستیم انجام نمی‌دهیم، مگر اینکه فردی مشکل خاصی داشته باشد، مثلا افسردگی حاد.

فکر نمی‌کنید جای روانپزشک یا روانکار در پروسه ترک خالی است و چنین پشتیبانی‌ای برای ترک لازم است؟

اینجا با همین کار‌هایی که انجام می‌دهیم و توصیه‌هایی که به مراجعان ارائه می‌کنیم، برای ترک کار دیگری لازم نیست. همان‌طور که گفتم، مگر اینکه کسی مشکلی از قبل داشته باشد که به او توصیه کنیم به روانپزشک یا روانکاو هم مراجعه کند، مثلا افسردگی حاد داشته و در حال مصرف دارو باشد. مسلما چنین فردی وقتی می‌خواهد ترک کند نیاز دارد با روانپزشک یا روانکاوش در تماس باشد، ولی اینکه صرفا برای ترک او را ارجاع بدهیم، در برنامه‌مان نیست.

اگر کسی بدنش به عوارض دارو واکنش نشان دهد و نتواند مصرف آن را ادامه دهد، می‌تواند فقط با توصیه‌هایی که به او ارائه می‌دهید ترک کند؟

این دارو‌ها عوارضی ندارند که به خاطر آن‌ها بخواهیم بگوییم کلا از ترک مصرف شوند. ممکن است دارویی برای کسی ممنوعیت مصرف داشته باشد که داروی دیگری برایش تجویز می‌کنیم. اینکه فرد دارو بخورد و مثلا کهیر بزند هم خیلی نادر است که از او می‌خواهیم مدتی دارو را قطع و بعد دوباره مصرف کند یا داروی جایگزین به او می‌دهیم.

نظرتان درباره گروه‌درمانی برای ترک سیگار ـ مثل ترک اعتیاد به مواد مخدر ـ چیست؟

گروه‌درمانی خوب است و در کنار مزایایش یک‌سری معایب هم دارد. قبلا ما هم اینجا در انجمن گروه‌درمانی داشتیم. فرد در یک گروه دوره ترک را می‌گذراند و سالی یک بار هم سالگرد ترک می‌گرفتیم و از آن‌ها دعوت می‌کردیم که بیایند و از تجربیاتشان بگویند. این خوب است که در گروه‌درمانی فرد می‌تواند در کنار دیگران بنشیند و از مشکلاتش بگوید، اما بعضی‌ها هم هستند که دوست ندارند پیش بقیه مشکلاتشان را بیان کنند.

زمان‌بندی جلسات گروه هم کمی مشکل است، چون همه افرادی که گروه‌درمانی را شروع می‌کنند باید از جلسه اول تا آخر به طور مرتب و سر ساعت بیایند. با توجه به مشکلات رفت و آمد و ... و بعد هم شیوع کووید، ما جلسات گروه‌درمانی را تعطیل و آن را انفرادی کردیم. ما زمان و انرژی می‌گذاشتیم، اما خیلی‌ها به طور منظم در جلسات شرکت نمی‌کردند، حتی کسانی که خودشان پیشنهاد داده بودند این جلسات برگزار شوند.

منظور من بعد از ترک است. اینکه افراد با مراجعه انفرادی ترک کنند و برای ماندن در ترک در جلسات گروهی شرکت کنند؛ هم آن‌ها که تازه ترک کرده‌اند و هم کسانی که سال‌ها از ترکشان می‌گذرد.

ما اینجا گروه‌درمانی را فقط برای ترک داشتیم. بعد هم اگر مناسبتی بود، عده‌ای می‌آمدند و از تجربیاتشان در ترک می‌گفتند. اینکه افراد بعد از ترک در جلسات گروهی شرکت کنند، نداشته‌ایم. تحقیقاتی که در دنیا انجام شده است هم نشان می‌دهد که گروه‌درمانی با درمان انفرادی تفاوت چندانی ندارد و مزیت گروه‌درمانی فقط در تبادل تجربیات است.

ما در اینجا، و خود من بالشخصه، آنقدر از نزدیک با افراد سیگاری و آن‌ها که برای ترک مراجعه کرده‌اند برخورد داشته‌ایم که مشکلاتشان برای‌مان ملموس است و می‌دانیم سوالشان چیست، کجا مشکل دارند، به چه توصیه‌هایی نیاز دارند و....

در پروسه ترک سیگار چه کاری از همه مهم‌تر است؟

مهم تصمیم فرد است. کسی که تصمیم گرفته است ترک کند و این تصمیم برایش اهمیت زیادی دارد، این کار را انجام می‌دهد. اما کسی که با خودش می‌گوید حالا ببینم چه می‌شود، شاید شد، فلان امتحان را بدهم بعد ترک می‌کنم و از این حرف‌ها، معمولا موفق به ترک نمی‌شود. البته همین فرد ممکن است ۳ ماه بعد قاطع‌تر و با یک تصمیم قطعی بیاید و موفق به ترک هم بشود. اتفاقا آن شکست‌های قبلی هم به او خیلی کمک می‌کنند. بنابراین، مهم اول خواست خود فرد است و بعد کمک‌هایی که ما به او ارائه می‌کنیم.

در فرایند ترک سیگار خیلی‌ها موفق می‌شوند و خیلی‌ها هم نه. آن‌هایی که موفق نمی‌شوند معمولا کسانی‌اند که انتظار دارند راحت سیگار را ترک کنند در حالی که این‌طور نیست. مصرف سیگار اعتیاد است و اعتیاد شدیدی هم است، برخلاف آنچه بعضی‌ها فکر می‌کنند که اعتیاد فقط مصرف مواد مخدر است. به عبارتی، نیکوتین ماده‌ای بسیار اعتیادآور است و اعتیاد به آن هم جسمی است و هم روانی است. فرد به سیگار عادت کرده و جزئی از زندگی‌اش شده است، بنابراین وقتی می‌خواهد آن را کنار بگذارد هم باید انگیزه پشتش باشد و هم به توصیه‌های مشاور و پزشک خود به‌خوبی عمل کند.

چقدر مسئله ژنتیک را در گرایش افراد به سیگار موثر می‌دانید؟

این مسئله مطرح شده، اما ثابت نشده است. گرایش به سیگار مولتی‌فکتوریال است و عوامل بسیاری ـ مثل محیط زندگی، خانواده، همسالان و دوستان مدرسه و... ـ در آن موثرند. ژنتیک هم می‌تواند یکی از این عوامل باشد، اما ـ همان‌طور که گفتم ـ به اثبات نرسیده است. البته عامل ژنتیک هم قطعا تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می‌گیرد، کما اینکه ممکن لست خواهر و برادری در یک خانواده و شرایط مشابه بزرگ شوند، اما فقط یکی از آن‌ها سیگاری شود؛ بنابراین تاثیرات محیطی در این قضیه خیلی مهم است.

مهم‌ترین عاملی که باعث می‌شود فرد بعد از ترک سیگار مجددا به آن برگردد از نظر شما چیست؟

مهم‌ترین مسئله در این زمینه باور و تصور غلط است. فرد مدتی بعد از ترک ممکن است در شرایط خاصی با خودش بگوید که من دیگر ترک کرده‌ام و حالا یک نخ بکشم چیزی نمی‌شود، اما همان یک نخ می‌شود شروع دوباره. این اتفاق خیلی سریع هم رخ می‌دهد، چون سیستم عصبی او ـ هر چند سال هم از ترک گذشته باشد ـ سیگار را می‌شناسد و از آن خاطره دارد. کسی که سیگاری بوده ممکن است ۶ سال بعد از ترک هم وسوسه شود سیگار بکشد، اما خیلی راحت می‌تواند به این وسوسه «نه» بگوید.

چیزی که ما اینجا به مراجعان می‌گوییم، این است که «نه» شما به سیگار باید تا پایان زندگی‌تان باشد، حتی به یک پُک!