مارسل پروست؛ استاد زمان، حافظه و ظرافت‌های پنهان زندگی

مارسل پروست، متفکری درون‌گرا، نویسنده‌ای بیمار اما پرتپش، و کاوشگری خستگی‌ناپذیر در قلمرو حافظه، زمان و عواطف انسانی است. آثار او همچون آینه‌ای هستند که انسان مدرن را وامی‌دارند از سطح عبور کند و به اعماق خود بنگرد. اگر ادبیات را راهی برای رسیدن به خودآگاهی بدانیم، پروست یکی از راه‌بلدترین نویسندگان این مسیر است.

نثر طولانی اما جذاب

خواندن پروست آسان نیست. نثر او طولانی، پرپیچ‌وخم و مملو از جمله‌های تو در توست. اما این دشواری، بخشی از لذت تجربه‌ی پروست است؛ تجربه‌ای که نیازمند مکث، تأمل و صبر است. بهترین نقطه برای شروع، جلد اول این مجموعه با عنوان «طرف خانه سوان» (Swann's Way) است. این جلد، در دو بخش روایت می‌شود: بخش نخست با روایتی شخصی از دوران کودکی و خانواده‌ی راوی آغاز می‌شود و بخش دوم، داستانی مستقل به‌نام «عشق سوان» است که به بررسی عشق وسواس‌گونه‌ی مردی به زنی می‌پردازد؛ داستانی که هم تراژیک است، هم اجتماعی، و هم پر از ریزبینی روان‌شناختی.

ویژگی منحصربه‌فرد آثار پروست، توانایی او در ثبت جزئی‌ترین حرکات ذهن و روان است. او با استفاده از تکنیکی که بعدها «جریان سیال ذهن» نام گرفت، به مخاطب اجازه می‌دهد در دل خاطرات، تداعی‌ها و افکار راوی غوطه‌ور شود. نثر او گاه به نقاشی می‌ماند: پر از نور، سایه، حرکت‌های لطیف و رنگ‌هایی که با گذر زمان تغییر می‌کنند.

مارسل پروست بیش از هر چیز با شاهکار سترگش، یعنی «در جست‌وجوی زمان از دست‌رفته» شناخته می‌شود؛ رمانی هفت‌جلدی (جلد اول: «طرف خانه سوان» (Du côté de chez Swann)، جلد دوم: «در سایه دوشیزگان شکوفا» (À l'ombre des jeunes filles en fleurs)، جلد سوم: «گریختگان» (Le Côté de Guermantes)، جلد چهارم: «در جستجوی زمان از دست رفته» (Sodom et Gomorrhe)، جلد پنجم: «مورد مارسل» (La Prisonnière)، جلد ششم: «زمان بازیافته» (Albertine disparue)، جلد هفتم: «از نگاه یک تماشاگر» (Le Temps retrouvé)) که نوشتن آن بیش از ده سال به طول انجامید و یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال شاعرانه‌ترین آثار در تاریخ ادبیات جهان به شمار می‌رود.

این اثر را نمی‌توان صرفاً یک داستان دانست؛ بلکه مجموعه‌ای‌ست از تأملات روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و فلسفی در قالب داستان. راوی با نگاهی بسیار دقیق و گاه وسواس‌گونه، زندگی طبقه اشراف، مناسبات انسانی، شکل‌گیری خاطرات، تأثیر زمان و زوال را می‌کاود. پروست از لحظه‌های ساده‌ای چون چشیدن یک تکه کیک مادلن، جهانی از خاطره و معنا می‌سازد و از این رهگذر، ادبیات را به فلسفه‌ای زنده بدل می‌کند.

در جلدهای بعدی این مجموعه، مانند «در سایه دوشیزگان شکوفا»، «گریختگان»، «سمیرنا»، و «زمان بازیافته»، خواننده با سیر کامل‌تری از تحولات شخصیت راوی، تجزیه و تحلیل عشق، هنر، بیماری، مرگ، و در نهایت درک از زندگی روبه‌رو می‌شود. «زمان بازیافته» به عنوان آخرین جلد مجموعه، درخشان‌ترین تأمل پروست بر نقش ادبیات و هنر در فائق آمدن بر زوال و فراموشی است. در این بخش است که راوی به کشف نهایی خود می‌رسد: تنها راه نجات از گذر زمان، نوشتن و بازآفرینی خاطرات در قالب هنر است.