رازهای جاودانگی «ای ایران»
«ای ایران» در سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی (از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۵۸) بسیار مورد توجه بود و حتی به عنوان سرود ملی ایران خوانده و اجرا می‌شد، همچنین تا پیش از سرپرستی صادق قطب‌زاده در رادیو و تلویزیون، این کار به طور مستمر پخش می‌شد که مدتی بعد پخش آن ممنوع شد.
تاریخچه ساخت سرود ملی به نزدیک یک سده پیش از انقلاب اسلامی و دوران ناصری برمی‌گردد. در واقع از آن دوران تا به اکنون پنج سرود در قواره ملی تولید و معرفی شده که اولین آن، مربوط به نیمه قرن سیزدهم است. سرودی با عنوان «سلام شاهی» که بدون کلام بوده و به سفارش پادشاه، از سوی ژنرال نظامی، موسیو لومر فرانسوی در مدرسه دارالفنون ساخته و تیرماه ۱۲۵۱ در میهمانی ملکه ویکتوریا با حضور ناصرالدین شاه نواخته شد و همان سال در فرانسه بر صفحه گرامافون ضبط شد.
بعد از انقلاب اسلامی هم دو سرود ملی ساخته شد که اولین آن «پاینده بادا ایران» نام داشت که ازسال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۱ مورد توجه بود. شعر این کار سروده ابوالقاسم حالت (شاعر و طنزپرداز ادبی) و به آهنگسازی محمد بیگلری‌پوراست. ولی به علت طولانی بودن، سال۱۳۷۱ سرود «مهرخاوران» جایگزین «پاینده بادا ایران» شد و تا به امروز به عنوان سرود ملی کشورمان معرفی شده است. شعر این کار به سروده ساعد باقری است با آهنگسازی حسن ریاحی.
اما از میان تمامی این سروده‌ها، سرود، «ای ایران» حس و حال دیگری به مخاطب می‌دهد. سرودی که اگرچه سرود ملی رسمی کشورمان نیست اما در میان مردم به رسمیت شناخته شده است؛ تا آنجا که به گفته کارشناسان و منتقدان مهم‌ترین سرود میهن‌پرستانه ماست و با گذشت هشت دهه از ساخت آن، همچنان در بین مردم جایگاه ویژه‌ای دارد و برای نسل امروز و دیروز محبوب است. سرودی برخاسته از یک حس و غرور ملی - میهنی.
کافی است همین چند بیت آغازین سروده حسین گل گلاب را با خود زمزمه کنید تا آن حس ملی‌گرایانه که از آن سخن گفته می‌شود را در وجود خود احساس کنید: «ای ایران‌ای مرز پر گهر/ای خاکت سرچشمه هنر/ دور از تو اندیشه بدان /پاینده مانی تو جاودان» تک به تک کلام سروده شده و ملودی آن که خالقش روح‌الله خالقی است، برخاسته از عشق به وطن بوده و بی‌تردید همین عشق و اشتیاق سبب ماندگاری این اثر ملی شده است. سرودی که چندی سالی است حسن ختام اجراهای موسیقی و مراسم رسمی قرار گرفته و دوستداران و عاشقان وطن آن را مشتاقانه می‌خوانند و زمزمه می‌کنند.
«ای ایران» در سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی (از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۵۸) بسیار مورد توجه بود و حتی به عنوان سرود ملی ایران خوانده و اجرا می‌شد، همچنین تا پیش از سرپرستی صادق قطب‌زاده در رادیو و تلویزیون، این کار به طور مستمر پخش می‌شد که مدتی بعد پخش آن ممنوع شد.
اولین اجرای این سرود ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح‌الله خالقی بود که در خیابان استانبول دو شب متوالی برگزار شد. سرود «ای ایران» آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و اجرای آن سه بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیأت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کند تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود.
اجرای دیگر، مربوط به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در برنامه گل‌ها با صدای غلامحسین بنان بود. در سال ۱۳۵۰ نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی اسفندیار قره‌باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یکی با صدای حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن‌دوست موجود است.
درباره پیشینه و دلایل ساخت این سرود روایت‌های مختلفی وجود دارد. از حسین گل‌گلاب در این باره چنین نقل شده است: «در سال ۱۹۴۴، در شرایطی که چکمه‌های نیروهای اشغالگر هر وطن‌پرستی را می‌لرزاند، من ایده این شعر به ذهنم رسید. سپس پروفسور خالقی موسیقی آن را نوشت و در برابر همه مقاومت‌های سیاسی، این ترانه راه خود را به دل و روح مردم پیدا کرد.»
روح‌الله خالقی هم در کتاب سرگذشت موسیقی ایران چنین نوشته است: «آهنگساز و گوینده اشعار، آن را تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بود.
در آن‌وقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین‌الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی‌شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس (اولین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه‌ای بود که به‌طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده میهمان ما بودند، زده شد.»
گلنوش خالقی فرزند استاد خالقی پیش‌تر درباره این سرود بیان کرد: «قطعه «ای ایران» سال ۱۳۲۳ نوشته شده است؛ پیش از انقلاب، تأکید داشتند در سرود شاهنشاهی نامی هم از آن‌ها برده شود و بعد از انقلاب هم به همین صورت. آن زمان سرود «ای ایران» بسیارمحبوبیت داشت و بسیار اجرا و شنیده شد.
سال‌ها پیش، آن زمان که خردسال بودم یک مدرسه ابتدایی در پشت خانه ما قرار داشت و من بارها این سرود را می‌شنیدم ولی داستان‌های متفاوتی از ساخت این قطعه روایت شده است اما من فلسفه ساخت این قطعه را از زبان مادرم در یک کتاب به نام «ای ایران» به چاپ رساندم.
مادرم تعریف می‌کرد پدرم دوست صمیمی داشت به نام لطف‌الله مفخم‌پایان که موسیقیدان بودند و بیشتر نت‌های پدر را می‌نوشت. منزل ما در محوطه هنرستان موسیقی بود و پدرم ساعت‌ها با ایشان در زیرزمین هنرستان می‌نشستند و بحث می‌کردند.
یک روز ایشان با پدرم در مورد دستگاه‌های موسیقی ایرانی صحبت می‌کردند و بحث بر سر این بود که هر کدام از دستگاه‌های موسیقی یک تعریف دارد به طور مثال موسیقی‌هایی که تم غمگین دارند در دستگاه دشتی نواخته می‌شود و در دستگاه ماهور ملودی‌های ریتمیک و در چهارگاه حماسی نواخته می‌شود اما پدرم عکس این موضوع فکر می‌کردند و تأکید داشت موسیقی‌های شاد یا غمگین ارتباطی با دستگاه‌های موسیقی ندارد و شما می‌توانید در دشتی هم موسیقی‌ای بنویسید که غمگین نباشد.
نوشتن یک ملودی بستگی به پیامی است که آهنگساز به مخاطب منتقل می‌کند. استاد خالقی برای اثبات این موضوع قطعه «ای ایران» را در دستگاه دشتی نوشت و به او گفت این آهنگ هیچ تم غمگینی ندارد.
شعر این اثر سروده دکتر گل گلاب است. آشنایی پدرم با آقای گل گلاب به سال‌ها پیش برمی‌گردد. ما رفت و آمد خانوادگی داشتیم. آن زمان که موسیقی «ای ایران» ساخته شد به ایشان گفت برای این ملودی چه کاری انجام بدهیم و آقای گل گلاب تصمیم گرفتند یک سرود برای آن بسازند. »
یک ملودی و یک سرود ماندگار
رشید وطن دوست درباره این اثر ماندگار گفت: «حدود ۳۰ سال گذشته این سرود را در صدا و سیما اجرا کردم وهمچنان با عشق این اثر را می‌خوانم.»
جالب است بدانید گلنوش خالقی سال ۱۳۶۹ و در بیست و پنجمین سالروز درگذشت پدرش که به تهران آمد بود، بار دیگر این سرود را برای ارکستر، تکخوان و آوازگروهی تنظیم کرد و در آلبوم «می‌ناب» که از سوی انتشارات سروش منتشرشده است، قرار داد. تکخوان این نسخه، رشید وطن‌دوست است.
این خواننده در ادامه صحبت‌هایش گفت: «این سرود در ابتدا با صدای غلامحسین بنان خوانده شده و سال‌ها بعد به سفارش دختر استاد این کار را بازخوانی کردم و با صدای من ضبط شد. ناگفته نماند طی ۱۰ سالی که سولیست ارکستر ملی ایران به رهبری آقای فرهاد فخرالدینی بودم، در پایان تمامی اجراها، این سرود را با همراهی مردم می‌خواندیم و اجرا می‌کردیم.
البته این کار را با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری نادر مرتضی‌پور هم خوانده‌ام. ملودی این اثر بسیار زیبا و ماندگار از ساخته‌های استاد روح‌الله خالقی است و البته در کنار آن، سرود حسین گل گلاب هم بی‌تأثیر نبوده است که همین امر موجب ماندگاری این سرود شده و مردم آن را بسیار دوست دارند و همچنان هم خوانده می‌شود تا آنجا که از آن به عنوان سرود ملی نام می‌برند.»
به مثابه سرود ملی می‌ماند
کیوان ساکت آهنگساز و نوازنده پیشکسوت تار و سه تار نیز در این باره گفت: «این سرود ملی در گوشه دشتی ساخته شده است و همه مردم ایران آن را به عنوان سرود ملی خود پذیرفته‌اند و با این سرود به اوج احساسات وطن‌پرستی و هیجانات میهن‌پرستانه می‌رسند. در این سرود روح‌الله خالقی شاگرد استاد علینقی وزیری با درک بسیار بالا از موسیقی ایرانی نشان داده آواز دشتی که در بین مردم آوازی غمگین و اندوهناک است، می‌تواند با اندیشه یک آهنگساز با تجربه به گونه‌ای به یک تصنیف حماسی تبدیل شود.»
او در ادامه افزود: «سال‌های بسیاری است که سرود «ای ایران» به عنوان سرود ملی شناخته می‌شود اما از آنجا که سرود ملی باید با تمامی ارکسترهای دنیا نواخته شود به سبب فاصله‌های موسیقایی و ربع پرده که تنها در سازهای ایرانی به کار برده می‌شود، به عنوان سرود ملی و رسمی ایران معرفی نشده است اما همچنان مردم ایران این سرود را در حد و اندازه سرود ملی می‌شناسند و از اقبال عمومی نیز برخوردار است. »
هم فرح انگیز، هم حماسی
اسماعیل آذر استاد ادبیات فارسی نیز دراین باره گفت: «حسین گل گلاب شاعر این سرود و روح‌الله خالقی آهنگساز این اثر در تاریخ موسیقی ما کم نظیر هستند. این شعر حماسی در گوشه آواز دشتی سروده شده است و با آنکه که یک گوشه موسیقایی معمولاً محزون است اما دربرگیرنده یک ملودی شاد و فرح‌انگیز هم بوده است. در این سرود از نام ایران سخن آورده شده و ایران را به زیبایی تشبیه می‌کند. بنابراین هر ایرانی دوست دارد نام ایران را با این سرود بخواند و زمزمه کند.»
دیدگاه