آن‌چه پس از مرگ بر سر آثار هنری جمشید سماواتیان آمد
از خوشنویسی شجریان تا پرتره آغداشلو؛ آیا این آثار مفقود شده‌اند؟
کیوان سماواتیان، برادرزاده زنده‌یاد جمشید سماواتیان، نقاش پیشکسوت نوگرا می‌گوید طبق ادعای پرستار عمویش بالای ۵۰ تابلوی نقاشی، دست‌نوشته‌ها، عکس‌ها و خاطرات موجود در خانه جمشید سماواتیان از جمله پرتره‌هایی که کیخسرو خروش و آیدین آغداشلو از این نقاش کشیده بودند تا شعری که محمدرضا شجریان در خانه او به خط خود نوشته بود، مفقود شده‌اند.
۲۳ مهر ۱۴۰۰ بود که خبر آمد جمشید سماواتیان، نقاش پیشکسوت نوگرا بر اثر عارضه قلبی در ۸۳ سالگی در خانه خود در خادم‌آبادِ شهریار درگذشته است و دهم آبان، نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل موسسه هنرمندان پیشکسوت در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد: «خانواده‌ای در کنار ایشان بودند که به نظر می‌رسید در حال سوء استفاده کردن از وضعیت استاد هستند. خانواده‌ای که استاد را از قبل می‌شناختند و می‌دانستند که صاحب آثاری‌اند و با افرادی چندان در ارتباط نیستند.»
این که آن خانواده چه کسانی بودند و چه کردند و چه بر سر بالای ۵۰ تابلوهای نقاشی، دست‌نوشته‌ها، عکس‌ها و خاطرات موجود در خانه جمشید سماواتیان و ۳۰ تابلوی امانی او در «گالری نگر» آوردند مسئله‌ای بود که برای پیگیری آن با محمدحسین آقاسی (وکیل پایه یک دادگستری و عضو کانون وکلای دادگستری مرکز)، علی‌اکبر صادقی (هنرمند پیشکسوت، از پرکارترین و موفق‌ترین نقاشان سبک سورئالیسم و از دوستان جمشید سماواتیان)، یوسف طاهری (مجموعه‌دار و دوست ۱۵ ساله سماواتیان) و نیکنام حسینی‌پور (مدیرعامل مؤسسه هنرمندان پیشکسوت) تماس گرفتیم و حاصل آن ۱۱ آبان در قالب گزارش و گفت و گو منتشر شد.
محمدحسین آقاسی، وکیل پایه یک دادگستری در خصوص آثار باقی‌مانده از زنده‌یاد جمشید سماواتیان، گفت: «اگر او در زمان حیاتش گفته است که این آثار برای فلان کس یا کسان است و این کار را تحت عنوان «واگذاری» و نه «وصیت» انجام داده است هیچ‌کس نمی‌تواند متعرض کسی یا کسانی شود که این آثار به آن‌ها واگذار شده است اما اگر آثار را تحت عنوان وصیت به کسی یا کسانی منتقل کرده است، تنها یک‌سوم آن به این افراد تعلق می‌گیرد و دوسومِ دیگر در صورت وجود وارث قانونی اعم از فرزند و همسر، پدر و مادر، برادر و خواهر، خاله و عمه، دایی و عمو و... متعلق به آن‌هاست و در صورت نبود وارث قانونی متعلق به ولی‌فقیه.»
انتشار این مطلب، واکنش کیوان سماواتیان، برادرزاده زنده‌یاد جمشید سماواتیان را به همراه داشت.
کیوان سماوتیان: آثار هنری موجود در خانه زنده‌یاد جمشید سماواتیان مفقود شده‌اند
سماواتیان در مورد این که چه مواردی به این خانواده؛ پرستار زنده‌یاد جمشید سماواتیان و برادرش منتقل شده است، توضیح می‌دهد: «سه یا چهار وکالتنامه وجود دارد که من نیز مشاهده‌شان کرده‌ام و مطابق آن‌ها، عمویم اختیار اموال‌شان را تا هنگامی که در قید حیات بودند به پرستارشان سپرده بودند و در یکی از آن‌ها، مالیکت خانه شخصی ایشان نیز به این خانم منتقل شده بود، هرچند نمی‌دانم این انتقال با شرط‌وشروطی بوده و مطابق درخواست همیشگی‌شان برای کمک به ایتام، از ایشان خواسته‌اند آن را صرف امور عام‌المنفعه کنند یا خیر. درواقع عمویم در این وکالتنامه‌ها قید کرده بودند که اختیار خرید و فروش و مدیریت آثارشان، نه مالکیت آن‌ها، تا هنگامی که خودشان زنده‌اند به پرستارشان منتقل شده است و تنها مالکیت خانه را به صورت کامل و برای بعد از مرگ به این خانم داده بودند.»
او در مورد تابلوهای زنده‌یاد سماواتیان که در «گالری نگر» نگهداری می‌شد هم می‌گوید: «حدود ۳۰ تابلو از جمشید سماواتیان به صورت امانی در «گالری نگر» نگهداری می‌شد و درواقع در حال حاضر در آن جا بلوکه شده است. همایون سماواتیان، فرزند ایشان نیز که ساکن آمریکا هستند، هم اکنون در تلاشند که بتوانند این آثار را تحویل بگیرند.»
برادرزاده جمشید سماواتیان در مورد بالای ۵۰ تابلوهای نقاشی، دست‌نوشته‌ها، عکس‌ها و خاطرات موجود در خانه جمشید سماواتیان، می‌افزاید: «آثار تا پیش از این موجود در خانه عمویم، مفقود شده‌اند. از جمله تابلویی به خط استاد محمدرضا شجریان، پرتره‌هایی که اساتید، کیسخرو خروش و آیدین آغداشلو از جمشید سماواتیان کشیده بودند و تابلویی هدیه یک هنرمند فرانسوی. نقاشی‌های عمویم که به قدری دوست‌شان داشت که هیچ‌گاه از خودش دورشان نمی‌کرد؛ مانند اثری که تصویر یک چراگاه و تعدادی گاوِ در حال چریدن در آن ثبت شده بود و تابلوی دیگری که «مونالیزا» می‌نامیدندش و درواقع «مونالیزا»یی بود که ایشان کشیده بودند. این‌ها همگی نیست شده‌اند و ما در تلاشیم بدانیم این آثار کجا هستند. هنگامی که برای تشیع جنازه عمویم از اصفهان به خانه او در خادم‌آبادِ شهریار رفتیم هیچ کدام از این آثار در خانه موجود نبود و این که به کجا منتقل شده و چه بلایی سرش آمده است سوال ما نیز هست.»
او تصریح می‌کند: «بنابراین آن‌چه به پرستار ایشان رسیده است خانه خادم‌آبادِ شهریار است و این انتقال نیز براساس ادعای این خانم و برگه دفترخانه‌ای است که به ما نشان دادند اما مابقی اموال ایشان، اعم از آثار هنری‌شان به پرستارشان منتقل نشده است و جدا از ۳۰ تابلوی بلوکه‌شده در «گالری نگر» که قرار است مالکیت‌شان به فرزند ایشان، همایون سماواتیان منتقل شود، باقی آثار موجود نیستند.»
کیوان سماواتیان در پایان در پاسخ به این سوال که طبق ادعای پرستار زنده‌یاد جمشید سماواتیان چه بر سر آثار هنری موجود در خانه این هنرمند آمده است هم می‌گوید: «طبق ادعای ایشان آدم‌های زیادی به آن خانه رفت‌وآمد می‌کرده‌اند و این اواخر، عمویم میزبان آدم‌های مختلفی در خانه‌شان می‌شده‌اند و این آثار به اختیار ایشان به آن‌ها واگذار شده است. هرچند این ادعای پرستارشان است و ما با توجه به این که جناب سماواتیان همواره تاکید داشتند که اموال‌شان باید به ایتام برسد و صرف امور عام‌المنفعه شود نمی‌توانیم صحت و سقم آن را تایید کنیم.»
دست کم نسخه‌ای برای نگهداری در تاریخ، به سازمان اسناد و کتابخانه ملی تحویل دهید
آن‌چه در این میان دوست‌داران و علاقه‌مندان فرهنگ‌وهنر را نگران می‌کند، نه سرنوشت مادیات که سرنوشت میراث معنوی هنرمندانی چون زنده‌یاد جمشید سماواتیان است. سرنوشت تابلوها، دست‌نوشته‌ها، عکس‌ها و خاطراتی که برای آن که ارزشش را نمی‌داند ورق‌پاره‌ای بیش به نظر نمی‌رسد اما همان‌طور که نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل مؤسسه هنرمندان پیشکسوت تاکید می‌کند می‌بایست «تفاهم‌نامه‌ای میان این موسسه و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منعقد شود تا هر هنرمندی که مایل بود، در زمان حیاتش، عکس‌ها، دست‌نوشته‌ها، خاطرات و مواردی از این دست را به این سازمان تحویل دهد و پس از تبدیل شدن‌شان به نسخه الکترونیک برای نگهداری در آرشیو، ضمن دریافت اصلِ اسناد، نسخه‌ای از فایل الکترونیک را نیز در اختیار بگیرد. چراکه پس از درگذشت این عزیزان، با نظرات احتمالا متفاوت وُراث مواجه می‌شویم و ممکن است دیدگاه‌های گوناگون آن‌ها مانع از تحقق این امر شود و این گونه بخشی از تاریخ تحول‌وتطور فرهنگ‌وهنرمان بی آن دریابیم نابود شود.»
دیدگاه