«مردگیران»؛ آیینی برای تکریم بانوان ایرانی

در تاریخ پرشکوه تمدن‌ساز ایران، رفتار و کنش‌های آئین‌مند ایرانیان باورمند به آداب، رسوم و سنتی که تجمیع آن‌ها فصل مهمی از فرهنگ و تمدن جهان را بنیان گذاشته و ارابه‌اش را به پیش رانده، خود می‌تواند مرکبی دیگر برای پیمودن مسیر روزهای آغاز قرن پانزدهم شمسی و نوروز ۱۴۰۱ با وجود شرایطی مشابه نوروز پیشین (کرونا) باشد.

پس این‌بار به بهانه فرارسیدن نوروز ۱۴۰۱ شمسی، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در مرور آئین‌های فرهنگ‌ساز و همدل با جشن نو شدن زمین، تلاش می‌کند به آن دسته ‌رفتارهای آیینی و نمایشی بپردازد که اجرای آن‌ها توسط افراد یک خانواده بتواند روزگاران را برای خانواده‌ها به ارمغان آورد.

یکی از جلوه های بارز احترام به حقوق زنان در جامعه ایرانی که سابقه آن به هزاره های دور و همزمان با شکل‌گیری آیین مهر و در ادامه، گسترش تفکر زرتشت به‌عنوان یکی از پیامبران صاحب کتاب در ایران طنین‌انداز شد به برگزاری آیین جشن سپندارمذگان یا جشن اسفندگان بازمی‌گردد.

جلال خالقی‌مطلق از پژوهشگران متون ادبی و فرهنگ آیینی-اسطوره ای ایران در فصلنامه‌ ایران‌شناسی (شماره ۳، پائیز ۱۳۸۴) درباره آیین گرامی‌داشت مقام زن و زمین بخشنده آورده: در ایران باستان هر روز از روزهای ماه دارای نامی‌بوده‌است. روز پنجم هر ماه «سپندارمذ» نام داشته که در ماه دوازدهم، یعنی «اسفند» زمانی که نام روز با نام ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند.

در باورهای کهن ایرانیان، «زمین» را نیز مانند «زن»، پدیده‌ای بارور، زاینده و پرورش‌دهنده می‌دانستند. روز «اسپندارمذ» که روز تلاقی نام اسفند با ماه اسفند (مطابق سنت باستاین ایرانیان که برای هر روز ماه نامی قائل بودند)، روز گرامی‌داشت زن ایرانی و زمین بارور بوده‌است.

ابوریحان بیرونی نیز در کتاب آثارالباقیه که در سال ۳۹۰ هجری (۱۰۰۱ میلادی) به رشته تحریر در آمده است، آن‌جا که در باره جشن‌های ایرانی سخن می‌گوید، از جشنی نام می‌برد که در روز «اسفندارمذ»، یعنی در پنجم اسفند برگزار می‌شد.

او می‌نویسد: اسفندارمذ ماه، روز پنجم آن، روز اسفندارمذ است و آن جشن همخوانی دو نام (ماه و روز) است. معنی اسفندارمذ، خرد و بردباری است و اسفندارمذ، فرشته نگهبان بر زمین است و فرشته نگهبان بر زنان درستکار و پاکدامن و نیکوکار و شوهردوست. در گذشته، این ماه و این روز به ویژه جشن زنان بود و چنین بود که مردان به زنان بخشش می‌کردند و این آیین هنوز در اصفهان و ری برجای است.

چیستی، چرایی و هویت آیین نمایشی مردگیران

همزمان با فراگیر شدن برگزاری جشن نوروز از دوره هخامنشیان به عنوان بخشی از جشن‌های رسمی و ملی ایرانیان، برگزاری مراسم آیینی «اسپندارمذگان» در ستایش و احترام مقام زن و در آستانه نوروز، به عنوان سنتی کهن شیوه‌ای متفاوت در شکل اجرایی به خود گرفت و این بار رنگ و بوی نمایشی را با این آیین همراه کرد که تجلی آن را در آیین «مردگیران» شاهد هستیم.

در اجرای این آیین؛ زنان قریه‌ها، دهکده‌ها و روستاها در روزی مشخص که در تاریخ، روزهای پنجم، پانزدهم و بیست‌وپنجم اسفندماه ثبت شده، مردان روستا و دهکده را به خارج از قریه و روستا می‌فرستادند تا در روزی که تنها آنها در دهکده و روستا حاکم مطلق هستند آیین «مردگیران» را برگزار کنند.

در آن روز مقرر، زنان در میدان دهکده و روستا جمع می‌شدند و از خانه ابتدایی تا خانه انتهایی روستا را با کمک و همیاری هم تمیز می‌کردند. در این میان شاهد بروز شیوه‌ها و رفتارهای آیینی در قالب نمایشی بودیم. به گونه‌ای که هر گروه از زنان وظیفه خاصی را به عهده می‌گرفتند و پیش از پایان کار به پیراستن خانه با گل‌های بهاری می‌پرداختند و در نهایت بعد از اتمام کار آن خانه، همگی به خانه دیگری می رفتند و تمام خانه‌های روستا و قریه را به این شکل یک به یک پاکیزه و آراسته می‌کردند.

در این میان و در خلال کار خانه تکانی، زن بزرگ روستا یا دهکده به عنوان نماینده و داور انتخاب می‌شد و در خلال کارها و آماده کردن خانه برای استقبال از بهار به قضاوت فعالیت یک ساله زنان روستا می‌پرداخت.

صفات خوب و گاه رفتارهای نکوهیده آنها را یادآور می‌شد و نکاتی را با زبانی دوستانه و حتی گاه در قالب نمایشی و با برپایی نمایشی ساده توسط دیگر اهالی روستا آن نکات را به آن بانو و زن ایرانی یادآور می‌شدند و تلاش می‌کردند ضمن انتقاد، شرایط بهبود عملکرد او را در طول سال فراهم سازند.

در پایان روز و پایان آیین «مردگیران»، مردانی که توسط زنان روستا به خارج از دهکده فرستاده شده بودند بعد از بازگشتن از دشت و دمن با فراهم ساختن دسته‌های گل از گل‌های تازه رسته در دامان طبیعت، گل‌ها را به همسران خود و مادران‌شان هدیه می دادند و به پاس فعالیت یک ساله آنها به این واسطه از آنها قدردانی می کردند.

برگزاری این آیین و وجود چنین تفکراتی میان ایرانیان از هزاره‌های دور تا به امروز نشان دهده جایگاه والای زن و بانوی ایران در فرهنگ کشورمان است و می تواند پاسخی محکم به ادعاهای دشمنانی باشد که برابری حقوق زن و مرد را بعد از کارنامه سیاه شان از قرون وسطی تا امروز، در قالب حرف و نه عمل به عنوان یکی از مظاهر جامعه متمدن می‌نامند.