افزایش قاچاق آثار باستانی سوریه
پس از برکنار شدن «بشار اسد» و فروپاشی ساختارهای امنیتی سوریه، قاچاق و غارت آثار باستانی در این کشور به شدت افزایش یافته است. فقر گسترده و نبود نظارت کافی، مردم عادی و شبکه‌های سازمان‌یافته جنایتکار را به استخراج غیرقانونی اشیای تاریخی از محوطه‌های باستانی چون «پالمیرا» کشانده است.
آنها شب‌هنگام می‌آیند. غارتگران با کلنگ، بیل و چکش‌های بادی، آرامش مردگان را برهم می‌زنند. این مردان در تاریکی شب، قبرهایی را که بیش از ۲۰۰۰ سال پیش در شهر باستانی پالمیرا در سوریه دفن شده‌اند، نبش می‌کنند و به‌دنبال گنج می‌گردند.
در طول روز، ویرانی که به‌دست غارتگران قبر ایجاد شده، آشکار می‌شود. حفره‌هایی به عمق سه متر، چشم‌انداز پالمیرا را مخدوش کرده است، جایی که دخمه‌های باستانی، مردم را با وعدهی طلای تدفینی و آثار باستانی که هزاران دلار می‌ارزند، وسوسه می‌کند.
«محمد الفارس»، ساکن پالمیرا و فعال سازمان غیردولتی «میراث برای صلح»، در حالی که در بقایای یک دخمه باستانی که غارتگران نبش کرده بودند، ایستاده بود، گفت: «این لایه‌های مختلف اهمیت دارند، وقتی مردم آنها را با هم مخلوط می‌کنند، دیگر برای باستان‌شناسان ممکن نخواهد بود که بفهمند به چه چیزی نگاه می‌کنند.»
او تکه‌ای شکسته از سفالینه‌ای را که دزدان قبر جا گذاشته بودند، برداشت و آن را در کنار پره زنگ‌زده یک خمپاره منفجرنشده قرار داد. پالمیرا، که قدمتش به قرن سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد، در دوران سلطه داعش، زمانی که افراط‌گرایان در سال ۲۰۱۵ بخش‌هایی از محوطه باستانی را منفجر کردند، به شدت آسیب دید؛ چراکه آنها ویرانه‌های آن را «بت‌های کافر» می‌دانستند.
«پالمیرا» تنها محوطه باستانی نیست که در معرض تهدید قرار دارد. کارشناسان و مقامات سوریه می‌گویند که غارت و قاچاق آثار باستانی سوریه از زمان برکنار شدن «بشار اسد»، رئیس‌جمهور پیشین سوریه، در ماه دسامبر گذشته، به سطحی بی‌سابقه رسیده است و میراث این کشور را بیش از پیش در معرض خطر قرار داده است.
بنابر گزارش‌های منتشر شده از پروژه «تحقیقات قاچاق آثار باستانی و مردم‌نگاری میراث» که بازارهای سیاه آثار باستانی در فضای آنلاین مربوط به خاورمیانه را بررسی می‌کند، تقریباً یک‌سوم از ۱۵۰۰ مورد ثبت‌شده مربوط به سوریه از سال ۲۰۱۲ تاکنون، فقط از دسامبر به بعد رخ داده‌اند.
«عمر العظم» (Amr al-Azm)، استاد تاریخ خاورمیانه و مردم‌نگاری در دانشگاه ایالتی «شانی» در اوهایو و یکی از مدیران پروژه ATHAR گفت: «وقتی رژیم (اسد) سقوط کرد، ما شاهد تحولات عظیمی بودیم. این یک فروپاشی کامل در هر نوع تمهیداتی بود که ممکن بود در دوران رژیم برای کنترل غارت وجود داشته باشد.»
فروپاشی دستگاه امنیتی سوریه که زمانی ترس‌برانگیز بود، همراه با فقر گسترده باعث «تب طلا» شده است. سوریه، که در قلب منطقه هلال‌خصیب، جایی که نخستین تمدن‌های یکجانشینی شکل گرفتند، واقع شده است، سرشار از موزاییک‌ها، مجسمه‌ها و آثار باستانی است که در بازارهای غربی خریداران ثروتمندی دارد.
کاربری در یکی از پست‌های فیس‌بوک در ماه دسامبر، انبوهی از سکه‌های باستانی را برای فروش گذاشته بود. او نوشته بود: «۱۵ ساله که نگهشون داشتم، سوریه را آزاد کنید.»
«کتی پاول»، یکی دیگر از مدیران پروژه «تحقیقات قاچاق آثار باستانی و مردم‌نگاری میراث» و مدیر پروژه (Tech Transparency Project)، گفت: «سه تا چهار ماه اخیر، بزرگ‌ترین موج قاچاق آثار باستانی که تاکنون در هر کشوری دیده‌ام، را شاهد بودم.»
«پاول»، همراه با «العظم»، مسیر آثار قاچاق‌شده خاورمیانه‌ای را به‌صورت آنلاین دنبال می‌کنند و پایگاه داده‌ای از بیش از ۲۶۰۰۰ اسکرین‌شات، ویدیو و عکس مربوط به آثار قاچاق‌شده از سال ۲۰۱۲ را تهیه کرده‌اند.
او گفت: «این سریع‌ترین روند فروش آثار باستانی است که تاکنون دیده‌ایم. قبلاً، مثلاً فروش یک موزاییک از رقه یک سال زمان می‌برد. حالا، موزاییک‌ها در دو هفته فروخته می‌شوند.»
دولت جدید سوریه از غارتگران خواسته است که دست بردارند و به کسانی که آثار باستانی را به جای فروختن آنها تحویل می‌دهند وعده پاداش داده است و همچنین متخلفان را به حبس تا ۱۵ سال تهدید کرده است. اما دمشق که درگیر بازسازی کشوری ویران‌شده است و برای اعمال کنترل در تلاش است، منابع اندکی برای حفاظت از میراث باستان‌شناسی در اختیار دارد.
بخش زیادی از غارت‌ها توسط افرادی صورت می‌گیرد که به‌شدت نیازمند پول هستند و امیدوارند سکه‌های باستانی یا آثاری پیدا کنند که بتوانند به‌سرعت بفروشند. در دمشق، مغازه‌های فروش فلزیاب به سرعت زیاد شده‌اند و تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که کاربران در حال کشف گنج‌های پنهان با دستگاه هستند.
فروش آثار باستانی غارت‌شده به صورت آنلاین
برخی دیگر به عنوان بخشی از شبکه‌های جنایتکارانه پیچیده فعالیت می‌کنند. یک نهاد ناظر باستان‌شناسی محلی در شهر «سلمیه»، در مرکز سوریه، در حالی که در میان سکونت‌گاه عصر برنز «تل شیخ علی» (Tall Shaykh Ali) قدم می‌زند ـ جایی که حفره‌هایی یکنواخت به عمق پنج متر که با ماشین‌آلات سنگین کنده شده‌اند و هر چند قدم یک بار زمین را خراشیده‌اند ـ ویدئویی ضبط کرده است.
یکی از پژوهشگران این نهاد ناظر در «سلمیه»، که برای جلوگیری از انتقام‌جویی شبکه‌های جنایتکار غارتگر، خواست نامش فاش نشود، گفت: «آنها شبانه‌روز این کار را انجام می‌دهند. من از بابت امنیت خودم می‌ترسم، بنابراین به آنها نزدیک نمی‌شوم.»
در موارد دیگر، دیده شده است موزاییک‌هایی کامل به‌صورت دست‌نخورده از مکان‌ها جدا شده‌اند، کاری که فقط از عهده حرفه‌ای‌های باتجربه برمی‌آید.
وقتی آثار از دل خاک بیرون کشیده شدند، مسیرشان به سمت اینترنت آغاز می‌شود. کارشناسان می‌گویند فیس‌بوک به یکی از مراکز اصلی فروش آثار باستانی سرقت‌شده تبدیل شده است؛ با گروه‌های عمومی و خصوصی که همه چیز از سکه‌های باستانی، موزاییک‌های کامل، تا سردیس‌های سنگین را به بالاترین پیشنهاد برای فروش عرضه می‌کنند.
پروژه «پژوهش درباره قاچاق آثار باستانی و انسان‌شناسی میراث فرهنگی» ده‌ها اسکرین‌شات و ویدئو از آثار باستانی سوریه، از جمله موزاییک‌ها و سردیس‌های پالمیرایی که در گروه‌های فیس‌بوکی به فروش می‌رسند، در اختیار گاردین قرار داده است. یک جست‌وجوی ساده در فیس‌بوک به زبان عربی با عنوان «فروش آثار باستانی سوریه» بیش از دوازده گروه فیس‌بوکی را نشان داد که به تجارت آثار فرهنگی اختصاص دارند، بسیاری از آنها عمومی هستند.
در ویدئویی از ماه مارس در یکی از این گروه‌ها، مردی با لهجه سوری موزاییکی را که زئوس را بر تخت نشان می‌دهد، به نمایش می‌گذارد و برای مقیاس‌گذاری از گوشی همراه خود استفاده می‌کند. این موزاییک در ویدئو هنوز در خاک است، اما بعداً در عکسی دیگر دیده می‌شود که از محل جدا شده است. مرد با افتخار می‌گوید: «این فقط یکی از چهار موزاییکی است که ما داریم.»
در گروه‌های دیگر، غارتگران به صورت زنده از مکان‌های باستانی در فیس‌بوک تصویر پخش کرده‌اند و از کاربران پرسیده‌اند که کجا حفاری کنند و برای خریداران احتمالی هیجان ایجاد کرده‌اند.
در سال ۲۰۲۰، فیس‌بوک فروش آثار تاریخی را در پلتفرم خود ممنوع اعلام کرد و گفت هر محتوای مرتبط را حذف خواهد کرد. اما به گفته کتی پال، این سیاست به‌ندرت اجرا می‌شود، با وجود آنکه اسناد خوبی از فروش در این پلتفرم وجود دارد.
پال گفت: «قاچاق اموال فرهنگی در زمان درگیری، یک جرم است و فیس‌بوک به عنوان ابزار این جرم عمل می‌کند. فیس‌بوک می‌داند این یک مشکل است.»
او افزود: در حال رصد ده‌ها گروه قاچاق آثار باستانی در فیس‌بوک فعال هستند که هر کدام بیش از ۱۰۰,۰۰۰ عضو دارند و بزرگ‌ترین آنها حدود ۹۰۰,۰۰۰ عضو دارد.
نماینده‌ای از شرکت مادر فیس‌بوک، یعنی متا، از پاسخ به درخواست گاردین برای اظهار نظر خودداری کرد.
این گروه‌های فیس‌بوکی به عنوان دروازه‌ای برای قاچاقچیان عمل می‌کنند و غارتگران سطح پایین در سوریه را به شبکه‌های جنایتکار متصل می‌کنند که آثار را از کشور خارج کرده و به اردن و ترکیه منتقل می‌کنند.
این اشیاء از آنجا به سراسر جهان ارسال می‌شوند و برای آنها فاکتورهای فروش جعلی و شناسنامه ساختگی درست می‌شود تا بتوان آنها را وارد بازار خاکستری آثار باستانی کرد. پس از ۱۰ تا ۱۵ سال، این اشیاء وارد حراجی‌های قانونی می‌شوند، جایی که مجموعه‌داران و موزه‌ها، عمدتاً در ایالات متحده و اروپا، آنها را خریداری می‌کنند.
با توجه به اینکه ۹۰٪ جمعیت سوریه در فقر زندگی می‌کنند، متوقف کردن افراد ناامیدی که به دنبال فروش اشیاء باستانی هستند، کاری بس دشوار است. در عوض، کارشناسان می‌گویند که مسئولیت تنظیم مقررات باید بر دوش غرب باشد، جایی که خریداران اصلی آثار فرهنگی خاورمیانه قرار دارند.
اعظم، استاد تاریخ خاورمیانه و مردم‌نگاری در دانشگاه ایالتی «شانی» در اوهایو گفت: «چطور جلوی این کار را بگیریم؟ باید تقاضا در غرب متوقف شود. تا وقتی وضعیت امنیتی بهتر نشود، شاهد بهبود نخواهیم بود. ما روی عرضه تمرکز می‌کنیم تا مسئولیت غرب را نادیده بگیریم.»
در «پالمیرا» سنگ‌های شکسته در پای تاق پیروزی از دوران روم پراکنده‌اند و چهره‌های کنده‌کاری‌شده روی تابوت‌سنگ‌ها در «مقبره سه برادر» تخریب شده‌اند و همه این‌ها نتیجه شمایل‌شکنی‌های داعش است.
شب‌ها، «فارس» ساکن پالمیرا و دیگر ساکنان در شهر باستانی نگهبانی می‌دهند، مصمم‌اند تا نگذارند غارتگران، بقایای به جای مانده در مکانی را که حدود ۱۵ سال بر اثر جنگ ویران‌شده است، بدزدند.
دیدگاه